تمامی فرهنگ ها و تمدن های بشری در طول اعصار مختلف خود به منظور ثبت و بازنمایی عنصر قوام بخش باورها، اعتقادات و گرایشات شان به شیوه های گوناگون تلاش می کنند. آداب و رسوم، معماری، شهرسازی، خط و مصنوعات ساخته و پرداخته شده توسط مردمان هر فرهنگ به همین منظور پدید آمده اند. در فرهنگ ایرانی نیز الگوها و طرح هایی که بتوانند آئینه نمای حضور پرمهر مردمان این سرزمین باشند کم نیستند: وقتی به طرح های قالی خانه پدری نگاه می کنیم، نقش و نگار پارچه های سنتی را از نظر می گذرانیم یا کاشی کاری ها گلگون و قوس و طاق های ضربی سرسرای خانه های قدیمی را مشاهده می کنیم در لابه لای طرح ها و خطوط در واقع ردپایی از تاریخ و هویت مردمانی مهربان و بخشنده را می نگریم.
این موضوع از دوران قدیم تا به امروز در سنت ساخت «زیورآلات ایرانی» نیز رواج داشته است. آنها پس از ورود به دوران مدرن و صنعتی نه تنها کنار گذاشته نشدند بلکه با حفظ بنیان ها و ریشه های خود و استقبال خاصی که ساکنان اقصی نقاط دنیا از آنها به عمل آوردند به رونق بیشتری نیز دست یافتند.
در سالیان اخیر بسیاری از گالری های دنیای مد و برند های معتبر صنعت زیورآلات در زمینه این طرح ها پژوهش می کنند و از آنها برای ساخت جدید ترین مدل های پرطرفدار زیورآلات خود بهره می برند. در مقابل مدل های آماده شده گوشواره، گردنبند، دستبند و انگشتر با انحصار و جذابیت خارق العاده شان چنان جای خود را در دل افراد باز می کردند که ثمره اطمینان اولیه به سرعت دیده می شد.
نمایشگاه زیورآلات بمبئی در سال ۲۰۱۵ میزبان ۳۲ برند برتر زیورآلات بود که به ارائه طرح های مفهومی خود می پرداختند. گرایش کلی محصولات به استفاده حداکثری از طرح و الگوهای کهن و باستانی متعلق به نواحی مختلف دنیا بود.من جمله هند، مصر، کامبوج، تایلند، فلات تبت و همچنین زیورآلات مخصوص به بومیان آفریقا و در نهایت مصنوعات تزئینی قبایل آمریکای جنوبی. اما در میان تمامی این نمونه های مبتکرانه (که البته بازسازی شده بودند)، زیورآلات مربوط به منطقه خاورمیانه و خصوصاً ایران از جذابیت دوچندانی برخودار بود. آنها که از خطوط و نقوش و طراحی ممتاز ایرانی بهره می بردند نظر قریب به اتفاق منتقدین، روزنامه نگاران و شرکت کنندگان در نمایشگاه را به خود جلب نمودند.
برای درک علت این گونه استقبال ها و آشنایی هرچه بهتر با زیورآلات سنتی در ادامه شرح مختصری از انواع طرح های ایرانی را ارائه کرده ایم. اگر زمانی قصد انتخاب زیوری را داشتید که از این طرح ها بهره می گرفت، مقاله حاضر به شما کمک خواهد کرد تا با آسودگی بیشتری انتخاب خود را انجام دهید. شما همچنین می توانید به مدل های زیورآلات سنتی گالری ساعتچی که به طور کامل در سایت ما به نشانی saatchico.com به نمایش گذاشته شده اند نیز مراجعه فرمائید.
پیشینه طرح های ایرانی:
در سابقه ایرانی، طرح های اولیه صورت پذیرفته به روی زیورآلات پیش از هرچیز از «نقوش طبیعی» الهام می گرفته اند .همچون سایر طراحی های متداول آن دوران که به روی سفال، ستون ها، اشیاء تزئینی و ظروف انجام می شده است. پس از آن این طرح ها به «فعالیت روزمره» و «سبک زندگی» اهالی شهرهای مختلف ایران (نظیر کشاورزی یا خوشه چینی) تعلق گرفت. در نهایت این «مذهب» و «آئین های رسمی» بودند که صورت بندی عمومی طرح ها را مشخص نمودند؛ به خصوص آئین میترائیسم، کیش مانوی و دین زرتشتی. البته پس از اسلام نیز این موضوع به شکل ویژه دیگری ادامه یافته است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. اما در مورد دوران قبل از اسلام بنا به توضیحات پیشین می توان سه دسته کلی را برای طراحی های سنتی زیورآلات ایرانی بر شمرد:
۱ – طرح های زیورآلات پیش از اسلام
الف) طرح های طبیعی (گیاهی – حیوانی)
این طرح ها همانطور که از نام آنها پیداست عموماً از موجودات و گیاهان و یا مناظر طبیعی (همچون کوه یا دریا) الهام می گرفته اند. «گل هشت پر» مهم ترین این طرح ها به حساب می آید که حتی طرح های بسیار مشهوری نظیر طرح ونکلیف در سده های میانه را از خود متأثر ساخته است. دیگر طرح های گیاهی حائز اهمیت در این دوران نقوش «نیلوفر آبی» و «درخت سرو» هستند.
نقوش گیاهی اغلب به صورت قرینه و تکرار شونده صورت می پذیرفته اند،به ویژه در مورد دستبند و پابندها. همچنین اکثر زیورآلات در این دوره از طلا یا نقره به دست می آمده اند. سنت این نمونه از طراحی ها تا به امروز به طور کامل تداوم یافته است.
ب) طرح های روزمره
این طرح ها عموماً بازنمای «سبک زندگی» بوده اند. در بسیاری از زیورآلات و مصنوعات دیگر ارزشمند این زمان (نظیر ظروف یا اسلحه ها) می توان آثاری از کار روزمره مردمان را دید. طرحی از فعالیت «پاشیدن بذر» که با دقت و ظرافت بسیار بالایی نشستن دانه های گندم در خاک را نشان می دهد، یکی از معروف ترین این طرح ها است.
ج) طرح های آئینی – مذهبی
این نمونه طرح ها همگی بازنمای اعتقادت و باورهای دینی کهن مردمان ایران بوده اند. در میان این طرح ها، طرح «خورشید» از همه مهم تر محسوب می شود که نماینده زندگی، نور و آتش جاویدان در آئین زرتشتی است. در این دوران از طرح «چلیپا» نیز در برخی از زیورآلات استفاده می گشته است.
۲ – طرح های زیورآلات پس از اسلام
در دوران پس از اسلام الگوهایی برخواسته از سرزمین های عربی نیز به طراحی های سابق راه یافتند. آنها در ترکیب خود با عناصر ایرانی طرح های بدیعی را به وجود آوردند. از این نمونه می توان به دو دسته کلی نقوش اسلیمی، و نقوش ختایی اشاره داشت.
الف) نقوش اسلیمی
این طرح ها اغلب به شکل پیچش های گرد، هماهنگ، متناوب و قرینه انجام می گردند که نمادی از بقا، طول عمر و جاودانگی است. در نقوش اسلیمی طراحی با استفاده از خط (کوفی) نیز مشاهده می شود.
ب) نقوش ختایی
این نقوش عموماً از طرح گل ها، درختچه ها و بوته های گیاهی یا حتی شاخه درختان با تزئین برگ (یا خود برگ ها) پدید می آیند؛ به همین علت به آنها عنوان ختایی یا گیاهی داده شده است. «بته جقه» از قدیمی ترین نقوش ختایی و طرح «اشک» از نمونه های معاصر آن است.
