هر فرهنگ و تمدنی مجموعه ای از نشانه ها و نمادهای مخصوص به خود را دارد. این نشانه ها در درون خود آن چیزی را بازنمایی می کنند که در کلیت آن فرهنگ، روح زندگی مردمان جامعه را شکل داده است.برای نمونه می توان به معروف ترین این نشانه ها، یعنی نماد «صلیب» در فرهنگ مسیحیت اشاره داشت که سابقه ای به قدمت تاریخ را با خود همراه دارد. در فرهنگ ایرانی – اسلامی نیز از این دست نشانه ها و نمادها کم نیستند؛ همه ما با پرنده «هما» به عنوان نمادی از سعادت مندی و یا «فیروزه» به عنوان نمادی از پاسداشت، حفاظت و معنویت آشنا هستیم.
اما در میان تمامی این نمادهای جالب توجه، نماد «دست فاطیما» از اهمیت منحصر به فردی برخوردار است. آنچه که این نماد را از سایر نمادهای متداول جدا می سازد، ارتباط موثق آن با معنویت و به ویژه مذهب گرانقدر تشیع است. این موضوع به همراه دیگر مناسبت ها و زیبایی های خاص این نماد، موجب شده است که نماد دست فاطیما به محبوبیتی بی بدیل در فرهنگ ایرانی دست یابد؛ بطوریکه بدون نیاز به تلاش بسیار می توان آن را در گوشه و کنار زندگی روزمره هر ایرانی مشاهده کرد.
به همین ترتیب در صنعت زیورآلات ایرانی نیز از نماد دست فاطیما استفاده فراوانی به عمل آمده است. از آویزهای گردنبند گرفته تا نگین های انگشتر، همگی مزین به این طرح ممتاز هستند. اما پیش از رسیدن به این بخش، با توجه به مرجعیت و جایگاه خاصی که نماد دست فاطیما بین مردمان این مرز و بوم داشته است، تلاش کرده ایم تا اطلاعات و دانستنی های مقدماتی مرتبط با آن را برای شما جمع آوری کنیم. پس با ما همراه باشید.
نماد دست فاطیما چیست؟
نام اصلی این نماد از ریشه عربی آن،خمسه است که در ترجمه معادل با پنج، پنج گانه یا پنج تایی به کار می رود . این نماد همچنین با عنوان همسا و در فرهنگ عامیانه به شهرت پنجه نیز خوانده می شود. شکل پایه نماد فاطمیا مشابه یک گل شکفته یا قدحی است که سه ستون از آن سر برآورده اند. اگر انگشتان میانی دست را چسبیده به یکدیگر نیز در نظر بگیریم، نماد فاطیما کف دست را نیز تداعی می کند.
تاریخچه نماد دست فاطیما
بیش از هر چیز بایستی توجه داشت که قدمت استفاده از این نماد به آئین های باستانی اقوام شمال آفریقا و تمدن بین النهرین باز می گردد. اما اولین نگارش های رسمی تاریخی از آن مربوط به اسطوره های حوزه ترکیه (و جنوب یونان امروزی) و الهه تانیت است.
در سال های پیش از گسترش اسلام در غرب آسیا و برخی کشورهای شرقی آفریقا نیز از این نماد استفاده می شده است. امروزه این نماد در قالب تزئین دیوارهای خانه، زیورآلات، پوشاک و حتی ظروف غذا به موجودیت خود در پیروی از دوران های قبل ادامه داده است.
نماد دست فاطیما در اسلام و مذهب شیعه
پس از ظهور و گسترش اسلام، نماد دست به علت سابقه معنوی اش به بقای خود ادامه می دهد.گرچه در شکل ظاهری آن کمی تغییر صورت می پذیرد و فضای کف دست به شکلی کاملاً دایره ای تکامل می یابد؛ بایستی توجه داشت که «دست» همواره در اسلام عضوی با اهمیت بوده و نشانه ای بر گشودگی و بخشندگی و مهربانی محسوب می شده است.
اما با فراگیر شدن مذهب شیعه در دوران صفویه این نماد به عنوان میراثی از بزرگان مذهب شیعه و به خصوص «حضرت فاطمه» (س) گرفته شده و به همین علت به عنوان «دست فاطمه» (یا فاطیما) شناخته می شود . جالب است که در مسیحیت نیز این نماد به عنوان «دست مریم» حضور دارد. در روایت شیعی دیگر دست فاطیما نمایانگر پنج تن آل عبا و حضرت عباس است. همچنین می توان این نماد را یادآوری بر وظیفه روزانه به جا آوردن پنج نماز یا حتی اصول پنجگانه دین دانست.
با توجه به همین انتساب ها نماد دست فاطیما در مذهب شیعه علاوه بر کارکردهای همیشگی اش که همان پیشگیری از چشم زخم و محافظت از پلیدی ها بوده، برای بهره مندی از معنویت بزرگان نیز شهره گردیده است .آنچه که می تواند برای هر فردی خیر، شادی و سعادتمندی را به همراه بیاورید. همچنین در مراسم های مذهبی مانند محرم و دهه عاشورا از این نماد به عنوان تزئین اداوات عزاداری و ظروف مورد استفاده در مراسم ها استفاده می شود.
تعبیر و کارکرد نماد دست فاطیما
در علوم معنوی و ماورائی در کف دست ها چاک راه هایی از انرژی و به دنبال آن دو چشم گشوده به عنوان مجاری تخلیه انرژی در نظر گرفته می شود. نماد دست فاطیما به بازنمایی این موضوع می پردازد و به همین علت می تواند ما را همچون نوعی طلسم پاک در مقابل انواع نیروهای شر، چشم زخم، طالع بد، و طلسم های پلید محافظت نماید. در اغلب نماد های دست فاطیما، در نیمه پائینی، طرحی نمادین از یک چشم (با دو خط خمیده و یک گردی در میانه) دیده می شود.
از سوی دیگر نماد دست فاطیما می تواند ارمغان بخش انرژی و زندگی باشد که از دریچه گشوده خود به نیکی های ماوراء جهان کنونی، سلامتی و برکت را به بار می آورد. در نهایت می توان به اهمیت عدد پنج در جوامع بشری توجه داشت که همواره نمادی از خوش اقبالی بوده و به طور ضمنی به حواس پنجگانه انسان برای گرامی داشت او اشاره می کرده است.
نماد دست فاطیما در صنعت زیورآلات
امروزه از نماد دست فاطیما در صنعت زیورآلات به وفور استفاده می شود. کاربرد این نماد به خصوص در ساخت زیورآلات کودکان است که به همراه «سنگ چشم زخم» برای محافظت آنها از نظر بد دیگران، نیروهای شر، بیماری ها و اتفاقات ناگوار غیرمترقبه مورد استفاده قرار می گیرد.
البته برای بزرگسالان نیز از تزئین زیورآلات با نماد دست فاطیما بسیار استفاده می شود. برای نمونه می توان به گردنبند و آویزها، پابندها، انگشترها، گوشواره ها و همچنین دستبندهای آویزدار که پلاکی از نماد دست فاطیما را با خود همراه دارند اشاره کرد.